Otomatik dengeleyiciler, ekonomik dengenin sağlanmasında ve sürdürülmesinde hızlı ve etkin bir şekilde kendiliğinden işlev gören mali unsurlardır . Otomatik dengeleyiciler, ekonomideki dalgalanmalara karşı otomatik olarak tepki vererek gelir ve harcama akışlarını düzenlerler. Böylece ekonomik istikrarı korumaya yardımcı olurlar.
Otomatik dengeleyicilerin en önemli özelliği, devletin
herhangi bir müdahalesine gerek duymadan çalışmalarıdır. Bu nedenle otomatik
dengeleyiciler, mali politika araçlarından farklıdır. Mali politika araçları,
devletin gelir ve harcamalarını değiştirerek ekonomiye müdahale etmesini ifade
eder. Örneğin, devlet ekonomiyi canlandırmak için vergileri düşürebilir veya
kamu harcamalarını artırabilir. Ancak bu tür müdahaleler zaman alabilir ve
etkisi gecikebilir.
Otomatik dengeleyiciler ise ekonomideki değişimlere anında
uyum sağlarlar. Örneğin, ekonomide bir durgunluk yaşandığında, işsizlik artar
ve vergi gelirleri azalır. Bu durumda otomatik dengeleyiciler devreye girer ve
işsizlik sigortası ödemeleri artar. Böylece işsiz kalan kişilerin gelirleri
desteklenir ve tüketim harcamaları düşmez. Aynı zamanda vergi gelirlerinin
azalması da bütçe açığına yol açarak ekonomiyi destekler.
Otomatik dengeleyicilerin başlıca türleri şunlardır :
- Artan oranlı vergiler: Geliri arttıkça vergi oranı da
artan bir vergi sistemidir. Bu sistemde, ekonomide bir genişleme yaşandığında,
gelirler artar ve vergi gelirleri de artar. Böylece ekonomiyi aşırı ısınmaktan
korur. Ekonomide bir daralma yaşandığında ise, gelirler azalır ve vergi
gelirleri de azalır. Böylece ekonomiyi canlandırır.
- İşsizlik sigortası ödemeleri: İşsiz kalan kişilere belirli
bir süre için devlet tarafından yapılan ödemelerdir. Bu ödemeler, işsizlik
arttığında artar ve işsizlik azaldığında azalır. Böylece işsiz kalan kişilerin
gelirleri korunur ve tüketim harcamaları düşmez.
- Toprak ürünleri için ödenen destekler: Tarım sektöründe
üretimi teşvik etmek için devlet tarafından yapılan ödemelerdir. Bu ödemeler,
tarım ürünlerinin fiyatları düştüğünde artar ve fiyatlar yükseldiğinde azalır.
Böylece tarım sektörünün geliri sabitlenir ve tüketim harcamaları düşmez.
Otomatik dengeleyiciler, ekonomideki dalgalanmalara karşı
etkili bir tampon görevi görürler. Ancak otomatik dengeleyicilerin de bazı
sınırlılıkları vardır . Bunlar şunlardır:
- Otomatik dengeleyiciler, ekonominin yapısına ve mali
politikalara bağlı olarak farklı ülkelerde farklı etkilere sahip olabilirler.
Örneğin, artan oranlı vergiler, yüksek gelirli ülkelerde daha fazla otomatik
dengeleyici işlevi görürken, düşük gelirli ülkelerde daha az etkili
olabilirler.
- Otomatik dengeleyiciler, ekonomik döngülerin uzun vadeli
eğilimlerini değiştiremezler. Sadece kısa vadeli dalgalanmaları yumuşatmaya
yardımcı olurlar. Ekonomik büyümenin artması veya azalması için yapısal reformlar
veya aktif mali politikalar gerekebilir.
- Otomatik dengeleyiciler, bütçe dengesini bozabilirler.
Ekonomik durgunluk dönemlerinde, otomatik dengeleyiciler nedeniyle devlet
gelirleri azalırken, harcamaları artar. Bu da bütçe açığını ve kamu borcunu
artırır. Ekonomik canlanma dönemlerinde ise, otomatik dengeleyiciler nedeniyle
devlet gelirleri artarken, harcamaları azalır. Bu da bütçe fazlasını ve kamu
borcunu azaltır. Ancak bu durum, bütçe disiplininin sağlanması için yeterli
olmayabilir.